यलोस्टोन राष्ट्रीय उद्यान - उत्तर अमेरिका खंडातला सर्वात मोठा ज्वालामुखी

महाराष्ट्रात ज्वालामुखी नवीन नाही. सह्याद्रीच्या रांगा ज्वालामुखीच्या उद्रेकातूनच तयार झालेल्या आहेत हे आपण शालेय भूगोलातच शिकलेलो आहोत. पण हा ज्वालामुखी आता मृत आहे. निदान गेली ६५ लाख वर्ष या ज्वालामुखीचा उद्रेक झालेला नाही असं मानलं जातं. उत्तर अमेरिका खंडातला यलोस्टोन उद्यानात असणारा ज्वालामुखी अतिशय वेगळा दिसतो. हा ज्वालामुखी अजूनही जिवंत आहे असं समजलं जातं. अनेक ठिकाणी दिसणारा धूर, पाण्याची कारंजी आणि सल्फरचा वास ही याची लक्षणं आहेतच. शिवाय या भागात सतत भूकंपाचे हादरे बसतात. भूगर्भातल्या तापमानजन्य घडामोडींपैकी अर्ध्या घटना या Caldera मधे घडतात.

Caldera म्हणजे स्पॅनिश भाषेत कढई, अन्न शिजवण्याचं भांडं. यलोस्टोन उद्यानाच्या ठराविक भागात पृष्ठभागावर दिसणारं पाणी उकळतं असतं, काही ठिकाणी उष्ण चिखलाची पात्र दिसतात, तप्त लाव्हा पृष्ठभागापासून खाली काही किलोमीटर अंतरावरच आहे. या उष्णतेमुळे या भागाला Yellowston caldera / यलोस्टोनची कढई असं नाव दिलेलं आहे. पृथ्वीच्या पोटात चालणाऱ्या या जलौष्णिक घडामोडींमुळे पृष्ठभागावर आपल्याला वेगवेगळ्या घटना दिसतात, उदा: गरम पाण्याची कारंजी, ठराविक भागांमधून बाहेर पडणाऱ्या वाफा, रंगीत तलाव, उकळता चिखल इत्यादी. पृष्ठभागाखाली नक्की काय चालतं ते या पुढच्या कार्टूनवरून समजेल.

(फोटो यलोस्टोनमधेच घेतलेला आहे.)

जमिनीत काही किलोमीटर खाली तप्त लाव्हा आहे. यलोस्टोनच्या पठाराच्या पृष्ठभागाच्या फारच जवळ हा लाव्हा आहे. वर पाऊस आणि बर्फरूपात जे पाणी जमा होतं, ते जमिनीला असणाऱ्या भेगांमधून खाली झिरपतं. लाव्हाच्या वरच्या बाजूला अनेक ठिकाणी हे पाणी साचतं आणि लाव्हातल्या उष्णतेमुळे हे पाणी उकळतं. उकळल्यावर पाण्याचं आकारमान वाढून ते दगडांमधे जे नैसर्गिक पाईप्स आहेत त्यातून वर येतं. पृष्ठभागावर या पायपांचं तोंड किती रूंद आहे आणि आजूबाजूला दगड आहे का माती यावरून त्या ठिकाणी तळं होतं का कारंजं हे ठरतं. अनेक ठिकाणी जमिनीतून फक्त कार्बन डायॉक्साईड, सल्फर डायॉक्साईड, हायड्रोजन सल्फाईड* असे वायू वर येतात, ती असतात fumarole किंवा जमिनीखालची धुरांडी.

*हाच तो सडक्या अंड्यांचा वास असणारा वायू. यलोस्टोनच्या या भागात अनेक ठिकाणी सल्फर आणि हायड्रोजन सल्फाईडचा वास येत रहातो.

यलोस्टोनमधलं Old faithful नावाचं कारंजं सर्वाधिक प्रसिद्ध आहे. आणि त्याचं कारण आकार नसून नियमितता आहे. दर ८८ मिनीटांनी (सरासरी आकडा, ही रेंज ४४ ते १२५ मिनीटं आहे) हे कारंजं सुरू होतं. तीस-पस्तीस मीटर उंचीपर्यंत पाणी उडवतं आणि काही मिनीटांत पुन्हा तिथून वाफ, धूर यायला सुरूवात होते. इतर काही कारंज्यांमधून अन्यथा वाफ येतेच असं नाही, पण मुख्य म्हणजे Old faithful ची नियमितता या कारंज्यांकडे नाही. दिवसाउजेडी दर ९० मिनीटांनी Old faithful चा 'पिसारा' बघायला पर्यटकांची गर्दी जमा होते.

या भागातल्या अन्य कारंज्यांमधे Grotto geyser, Grand geyser, Giant Geyser  आणि Castle Geyser हे cone geysers आहेत. भूगर्भातून पाणी बाहेर येतं तेव्हा त्याबरोबर कॅल्सियम कार्बोनेट आणि इतर क्षारही येतात. पाणी वाहून फायरहोल नदीत मिसळतं पण क्षार तिथेच कारंज्याच्या मुखाशी जमा होतात. या ढिगाऱ्याची उंची प्रत्येक वेळी कारंजं उडल्यानंतर वाढत जाते; त्या उंचीवरून कारंजं किती जुनं आहे याचा अंदाज घेता येतो. हेच ते cone geyser. Old faithful च्या आजूबाजूला फार क्षार दिसत नाहीत, याचा अर्थ ते तुलनेने तरूण आहे. ग्रोटो आणि कास्टल कारंजी बरीच जुनी आहेत. (मोठे फोटो पहाण्यासाठी फोटोवर क्लिक करा.)

Old faithful - शांत असताना	Old faithful - सुरू होताना
Old faithful - पूर्ण 'पिसारा'	Old faithful चा 'पिसारा' बघायला जमलेले पर्यटक
तात्पुरतं बंद होत आलेलं कारंजं आणि बाजूचे क्षार	अचानक सुरू झालेलं कारंजं आणि पर्यटक
Giant geyser - जाने २०१० नंतर एकदाही उडलेलं नाही	Grotto geyser - शांत असताना दिसणारी क्षारांची रचना
नेमका परतीच्या वाटेवर ग्रोटो कारंजं सुरू झालं	मुख्य कोन आणि आजूबाजूने होणारा वर्षाव
मागची कारंजी शांत होताना	ग्रोटो
ग्रोटोच्या जोडीने ग्रँडही सुरू होतो	Norris या सर्वात अशांत भागातला आणि उंचीने सर्वात मोठा पण अतिशय अनियमित Steamboat geyser
आणि हा सर्वात जुना समजला जाणारा Castle geyser चा कोन	त्या भागातलं सामान्य दृष्यः धूर, गवत, झाडं, रंग आणि पर्यटक
Norris भागाचा पॅनोरामा	तिथलंच एक कारंजं आणि गरम पाण्याची तळी

उद्यानाच्या नैऋत्येला असणाऱ्या Old faithful आणि पश्चिमेच्या Norris भागात अशी कारंजी दिसतात. तर वायव्येच्या Mammoth hot spring भागात अतिशय कमी पाणी आणि कमी वेगाने वहाणारे झरे दिसतात. पाण्याचा वेग कमी असल्यामुळे तिथे क्षारांचा संचय वेगाने होतो आणि काही वेगळ्या प्रकारच्या रचना दिसतात.

	लाईमस्टोनचा केशरी ढिगारा
तोच तो ढिगारा किंवा Orange mound
संथ प्रवाहामुळे तयार झालेल्या इतर रचना

साधारण अंडाकृती आकार असणाऱ्या यलोस्टोन कढईच्या आग्नेय भागात चिखलात दिसणाऱ्या रचना आहेत. याला mud pots आणि sulphur caldron अशी अनुक्रमे नावं आहेत. या भागातही हायड्रोजन सल्फाईचा सडका आणि सल्फरचा वास येत रहातो. अगदी उकळत्या चिखल आणि सल्फरच्या बाजूलाही गवत आणि झाडं दिसतात. त्यांचे काही फोटो:

सल्फरची किटली	ड्रॅगनचं तोंड - फार आवाज करत वाफ बाहेर टाकतं
जमिनीतलं धुरांडं	चिखलाच्या तळ्याशेजारचा सल्फर
उकळता चिखल	सल्फर आणि उष्णतेमुळे मेलेली झाडं.

प्रचंड घडामोडी आत्तापर्यंत पाहिलेल्या फोटोंमधे दिसल्या तरी सर्वात सुंदर आहेत ते गरम पाण्याचे झरे. पृष्ठभागावर असणाऱ्या खळग्यांमधे खालून गरम पाण्याचा प्रवाह येऊन हे झरे किंवा तळी तयार होतात. या खळग्यांच्या कडेला असणाऱ्या उथळ भागात उष्णताप्रेमी जीवाणूंच्या वसाहती असतात. झऱ्यांचं सौंदर्य खुलतं ते या जीवाणूंमुळेच. लुटा लुत्फ नैसर्गिक रंगांचा:

या भागातलं पाणी बॅटरी अ‍ॅसिडपेक्षा किंचित कमी पण भयंकर अ‍ॅसिडीक आहे.	सगळीकडे लाकडी पट्ट्यांचे बोर्डवॉक्स आहेत.
Beauty parlour pool	Morning glory- प्रत्यक्षात याचे रंग सातपटीने अधिक चांगले दिसतात.
Crested pool - सर्वात तप्त
नॉरीस भागातलं एक तळं	Grand Prismatic या सर्वात प्रसिद्ध झऱ्याचा परिसर आणि फायरहोल नदी

आमच्या दृष्टीने हे खरं यलोस्टोन उद्यान. हे सगळं दीड दिवस पाहून शेवटी कंटाळा आला, चालून, उभं राहून पाय दुखायला लागले आणि सल्फरमुळे घशात खवखवही झाली. चालताना एखाद्या तळ्याच्या दिशेने वारा आपल्याकडे आला की तात्पुरत्या उष्णतेने बरं वाटायचं पण हातही नाकाकडे जात होता. अशा प्रकारचे निसर्गाची रूपं अन्यत्र फार ठिकाणी दिसत नाहीत. आणि आज यलोस्टोन जसं दिसलं तसं उद्या दिसेल याची खात्री नाही. यलोस्टोनचं पठार भूगर्भीय घडामोडींमुळे अतिशय अशांत आहे. तिथे दररोज भूकंपाचे हादरे बसतात (त्यातले बरेचसे जाणवत नाहीत). याचं मुख्य कारण plate tectonics, भूखंडांच्या हालचाली. यलोस्टोनमधे Continental Divide आहे. या सर्व घडामोडींमुळे अमेरिकेच्या या भागात ज्वालामुखी आहे, रॉकी पर्वत आहे, लाल रंगाचे दगड मधेच वर आलेले आहेत.

पण यलोस्टोन उद्यान म्हणजे फक्त भूगर्भीय घडामोडींचं दर्शन एवढंच नाही. यलोस्टोनमधे बायसन, एल्क असे जंगली प्राणी दिसले, मोठ्ठा यलोस्टोन तलाव आहे, यलोस्टोन, फायरहोल, गिबन या नद्या आहेत, त्यांची कुरणं आणि धबधबेही आहेत आणि ज्यामुळे या भागाला फ्रेंचांनी Roche Jaune आणि पुढे इंग्लिशमधे यलोस्टोन असं नाव मिळालं तो यलोस्टोन नदीवरचा "ग्रँड कॅन्यन"ही आहे. त्याचे फोटो (बँडविड्थ खपली नाही, संस्थळ आणि वाचक झोपले नाही तर) पुढच्या भागात.

पूर्वप्रकाशन: ऐसी अक्षरे http://www.aisiakshare.com/node/1227

छायाचित्रण पाक्षिक-आव्हान ३ : वाट

(भिकार छायाचित्रण+रसग्रहण - एक आव्हान)

http://www.aisiakshare.com/node/1036

स्त्रीवादाचा पुरस्कार आणि आजचे "आपण"

स्वतः कमावायला लागल्यापाहून काही दिवसांतच ज्या गोष्टीचं महत्त्व समजलं ती म्हणजे स्त्रीवाद. पुरूषी मानसिकतेतून कधी माझ्यावर अन्याय झाला तर कधी माझ्या आईवर तर कधी माझ्या मैत्रिणीवर. छोट्या मोठ्या कृतीमधूनही, अन्याय करणार्‍यालाही अन्याय करतो आहोत याची आणि जिच्यावर अन्याय होतो आहे तिलाही अन्यायाची जाणीव नसणं हे चांगलं का वाईट असाही प्रश्न अनेकदा पडतो. अशा अनेक घटना आसपास पहाताना स्त्रीवादी कार्यकर्ती, लायबेरीयाची राष्ट्राध्यक्षा एलन जॉनसन सरलीफ हिला शांतता-नोबेल पुरस्कार मिळाला ही माझ्यासारख्या सामान्य स्त्रीसाठी एक अतिशय आनंदाची गोष्ट. सरलीफ यांच्याजोडीला स्त्रियांच्या हक्कांसाठी लढणार्‍या लायबेरीयाच्याच लेय्मा ग्बोवी आणि येमेनमधले लोकशाहीवादी कार्यकर्त्या तवक्कुल कारमन यांना पुरस्कार मिळाला. समानतेसाठी झगडा मांडणार्‍या तिघींचा नोबेल पारितोषिकाने सन्मान व्हावा या बातमीनेच समानतेच्या तत्त्वावर विश्वास ठेवणार्‍या सर्व स्त्री-पुरूषांना आनंद व्हावा. दिवसाची सुरूवात व्हावी तर अशी!

आजूबाजूला पहावं तर काय दिसतं? लग्न झाल्यानंतर अनेक स्त्रिया राजीखुशीने आपलं नाव बदलतात. नाव असो वा आडनाव, गेली अनेक वर्ष आपली जी ओळख आहे तीच बदलायची, एवढं की फेसबुकावर फ्रेंड रिक्वेस्ट आल्यावर फोटो पाहिल्याशिवाय आपली बालमैत्रीण ओळखता येऊ नये ही अतिशय दु:खद गोष्ट वाटते. "मुली, चालून दाखव" "गाणं म्हण" वगैरे गोष्टी थिल्लर वाटतातच पण आजही भारतात अनेक समाजांत ही पद्धत सुरू आहे. आपल्याच वयाच्या मुलींना अशा गोष्टींना सामोरं जावं लागतं हे समजल्यावर त्यातलं क्रौर्य जास्तच चांगलं समजलं. स्त्रियांवर होणार्‍या अन्यायांची यादी बनवायची तर त्याला अंत नाही; पण मला हा मुद्दा आज फार महत्त्वाचा वाटत नाही.

स्वातंत्र्याबरोबरच येते ती जबाबदारी. आपण आपलं स्वतंत्र अस्तित्त्व मिळवायचं तर त्याबरोबर येणार्‍या जबाबदारीची जाणीव आजच्या स्त्रियांमधे कितपत आहे? पुरूषाच्या शरीरात स्त्रीच्या शरीरापेक्षा जास्त स्नायू असल्यामुळे शारीरिक क्षमतेमधे स्त्रियांपेक्षा पुरूष वरचढ ठरतो यात वाद नाही. भरलेला सिलेंडर सामान्य स्त्री आपल्या घरात ट्रॉली वापरून फिरवू शकते, पण कदाचित चार पायर्‍या चढून लिफ्टमधे ठेवणं तिला शक्य नाही. असे काही क्षुल्लक अपवाद वगळता आज वरपांगी मुक्त दिसणार्‍या स्त्रियाही आपली जबाबदारी ओळखून आहेत का? घरातली कामं करण्यात पुरूषाने हातभार लावावा हे जेवढं खरं आहे तेवढंच घरातल्या सुतारकाम, माळीकामात स्त्रीनेही मदत करावी ही जबाबदारीची जाणीव आहे. घर चालवण्याची जबाबदारी पूर्वीच्या परंपरेत पुरूषावर होती, पण जर पुरूषी मानसिकतेचा विरोध करायचा असेल तर घर चालवण्याची जबाबदारी स्त्री आणि पुरूष दोघांची आहे याचीही जाणीव स्त्रीला हवी. लग्नानंतर नाव बदलायचं नसेल तर आपण स्त्री असण्याचे फायदे मिळत असतानाही ठोकरण्याची कर्तबगारी स्त्रीमधे असावी. "माझ्यावर अन्याय झाला आहे" असा फक्त ओ-रडा करण्यापेक्षा तो अन्याय कमी, नष्ट कसा होईल याचा प्रयत्न करणं हे अतिशय सकारात्मक पाऊल उचलल्याशिवाय बदल होणे शक्य नाही. नावडती गोष्ट घडल्यास रडणं हा मानवी स्वभावच आहे, पण आपल्या रडण्यामुळे नको त्या ठिकाणी आपल्याला सहानुभूती मिळते ती गमावण्याची स्त्रीची तयारी असावी.

पारंपारिक मनस्थितीच्या सर्व स्त्री-पुरूषांना स्वतंत्र अस्तित्त्व असणारी स्त्री अनेक पैलूंमुळे स्त्री वाटतच नाही. १९४० च्या दशकात सिमोन दी बोव्वार हिने Le deuxième sexe (द सेकंड सेक्स) लिहीताना जी तक्रार केली ती आज आपल्या समाजातही दिसतेच; स्वतंत्र विचारांची, बुद्धीची व्यक्ती स्त्री असूच शकत नाही इथपर्यंत आरोप होतात. नवीन विचारांचा, मूल्यांचा अभ्यास करून, तर्काच्या कसोटीवर प्रत्येक गोष्ट घासून पहाणार्‍या पुरूषाला समाजात जेवढा त्रास होतो त्यापेक्षा किंचित जास्त त्रास स्त्रियांना होतो. एक स्त्री शिकली की सर्व कुटुंब शिकतं असं म्हणतात; या जबाबदारीतून आजही स्त्रीची मुक्तता नाहीच. पण 'जया अंगी मोठेपण तया यातना कठीण' आणि या यातना सहन करूनही आपल्या समानतेच्या मूल्यांवर विश्वास ठेवण्याची शक्ती प्रत्येक स्त्री-पुरूषांत असावी.

यासंदर्भात काही रोचक चर्चा.

छायाचित्रण पाक्षिक-आव्हान २ : घर

छायाचित्रण पाक्षिक-आव्हान २ : घर
(http://www.aisiakshare.com/node/1000)